De stad als een uniek platform voor groene groei

Geschreven door Freek van Eijk, docent van de opleiding Smart en Sustainable City

Hoe maken we onze stad aantrekkelijker, concurrerender, resourceefficiënter, veerkrachtiger en inclusief? Het is een uitdaging waar steden over de hele wereld voor gesteld staan want steeds meer mensen wonen en werken in steden. Hoe doe je dat? Waar begin je? Met wie?

De stad: bedreiging of kans voor duurzaamheid?

In 2011 leefden we met 7 miljard mensen op onze planeet. De helft van al die mensen woonde in steden. De verstedelijking zal toenemen. In 2050 zullen er 9 miljard mensen op onze aarde zijn, waarvan maar liefst driekwart in steden zal wonen. Tachtig procent van alle economische activiteiten vindt nu al plaats in steden en tachtig procent van al ons afval wordt geproduceerd in steden. Steden vertegenwoordigen ook driekwart van het energieverbruik en tachtig procent van de CO2-uitstoot wereldwijd. Daarmee is de stad een van de grootste duurzame uitdagingen denkbaar. Als we steden niet significant duurzamer kunnen maken kunnen we het wel vergeten om onze planeet leefbaar te houden.

Stapje voor stapje verbeteren is niet voldoende

Incrementele verbeteringen binnen steden zijn onvoldoende om de noodzakelijke verduurzaming te bereiken (zie Drift). De overheid is slechts één van de spelers: hoe kunnen ze allerlei bedrijven, bewoners en kennisinstellingen betrekken bij deze ambitie? De problematiek en onderliggende patronen zijn diep verankerd in onze maatschappij; eenvoudige oplossingen bestaan niet. Een transitie is nodig, een fundamentele omslag van manieren van denken, organiseren en doen. Als we het probleem benaderen vanuit de ecologische voetafdruk van een stad zijn er een paar grote aandachtsgebieden: een duurzame gebouwde omgeving, een duurzame energieproductie en verduurzaming van binnenstedelijk transport. Drie unieke mogelijkheden kunnen een sleutelrol spelen in het streven naar groene groei in de stad en in het bijzonder op de bovengenoemde terreinen: het inspelen op de digitale revolutie, het omarmen van de circulaire economie en sociale innovatie.

Een digitale stad biedt ongekende mogelijkheden

Door een doordachte en veilige koppeling van gegevens en systemen kan een enorme effectiviteitsverbetering ontstaan op vrijwel alle domeinen. Door een 24/7 bereikbaarheid, onafhankelijk van locatie, ontstaan er ook mogelijkheden om in te spelen op de behoeften van mensen, die voorheen ondenkbaar waren. Denk aan de convergentie tussen digitale technologie en de wereld van de energie. Het maakt de weg vrij voor nieuwe diensten die de kwaliteit van leven verbeteren en minder energieverbruik opleveren. De consumenten kunnen via digitale media niet alleen inzicht en controle krijgen in hun energieverbruik maar ook zelf of in samenwerking met anderen energie gaan produceren. Denk hierbij bijvoorbeeld aan zonnepanelen of aan coöperatieve windmolens. Als die trend doorzet dan kan de stad van de toekomst in hoge mate zelfvoorzienend worden.

Naar een meer circulaire en ‘leen’ economie, juist in de stad!

De digitale revolutie brengt ook een transitie naar een meer circulaire economie dichtbij. Er zijn nu al enorme verbeteringen mogelijk in energie- en grondstofefficiëntie. Dat kan door een beter productontwerp gericht op de hele levenscyclus, door substitutie van gevaarlijke of kritische materialen, of door bij het ontwerp al rekening te houden met meer hergebruik, reparatie en recycling. Als je grondstoffen langer wil laten rondcirkelen dan kan het concept van de “leen-economie” en een verschuiving van eigendom van producten naar diensten, veel bijdragen verduurzaming, juist binnen een stad!

Sociale interactie is dé basis voor innovatie

Een stad als Tilburg heeft rechtstreeks maar invloed heeft op 5% van zijnvoetafdruk. Om het ecosysteem van een stad te kunnen managen moet de
stad de stakeholders bij elkaar brengen. Door goed community management kan een bottom-up proces in gang worden gezet dat zorgt voor een dynamiek die veel meer effect kan ressorteren dan politieke besluitvorming alleen. Betrokkenheid, diversiteit en (sociale) interacties tussen bewoners, overheden, bedrijven en de kennisinstellingen en het onderwijs is ook essentieel om de dynamiek te creëren die nodig is om in nieuwe systemen te denken. Het vraagt om betrokkenheid en participatie op het voor de inwoner herkenbare niveau van de wijk en de stad. Samen nadenken over nieuwe manieren om te wonen, te werken, te bouwen en te reizen geeft energie, stimuleert creativiteit en creëert nieuwe initiatieven. Die initiatieven zijn de basis voor groene groei. Het zijn initiatieven waarmee mensen zich kunnen identificeren die kunnen worden gekopieerd naar andere stadsdelen of gemeenschappen.

Zorg voor visie en benut natuurlijk momentum

Om in de toekomst steden leefbaar te houden, dienen steden zich slimmer te organiseren om economische groei, leefbaarheid en duurzaamheid samen te laten gaan. Drift wijst op het belang van systeemdenken, systeeminnovatie, co-creatie, sociaal en institutioneel leren en ruimte voor niches Stappen op weg naar een duurzame stad vereisen zowel een top-down als een bottom-up proces. Het vereist visie en onderliggende dynamische meerjarenplannen van bestuurders die veel verder gaan dan de politieke levensduur van de meeste gekozen politici. Een thema als duurzaamheid is niet van “links” of “rechts”, het is een gezamenlijk belang en een kans. Een langetermijnvisie biedt inspiratie en maakt het makkelijker voor alle actoren om zich op die visie te richten. Vanuit een langetermijnvisie kan ook het natuurlijk momentum in de stad benut worden. In veel landen veroudert niet alleen de bevolking maar ook de infrastructuur. Driekwart van alle gebouwen in Nederland zal moeten worden gerenoveerd voor 2035. Als op de meerjarenonderhoudsagenda van een gemeente een nieuw stadhuis of een nieuwe weg is voorzien, de renovatie van sociale woningbouw is gepland of de vervanging van een riolering noodzakelijk is, dan kan dat momentum aangegrepen worden om concrete stappen te zetten naar een slimmere en duurzame stad. Zet een energieleverend stadhuis of woningbouw neer, leg de weg van de toekomst aan of onttrek warmte aan het riool. Mogelijk vraagt het om extra investeringen vooraf, investeringen die zich ruimschoots terugverdienen door het duurzame karakter. En als we daar ons nu al bewust van zijn, dan hebben we de tijd om daar ook nieuwe financieringsmodellen tegen over te stellen.

Het bedrijfsleven als katalysator

Het realiseren van de visie op groene groei in de stad is in de praktijk een complexe uitdaging voor de stedelijke leiders. Vaak zijn er ook grote veranderingen nodig in het ontwerp, de bouw, exploitatie of de financiering van de stedelijke infrastructuur. Het kan gaan om gebouwen, energie, mobiliteit, telecommunicatie, water, sanitaire voorzieningen of afvalbeheer of juist om het optimaliseren van de onderlinge verbanden tussen deze systemen.

Er is zeker aanleiding tot optimisme. Als je vandaag de dag kijkt naar wat er nu al in het bedrijfsleven bestaat aan oplossingen en initiatieven en zie je vele prachtige voorbeelden. Er zijn al heel veel bouwblokken voor de duurzame stad die werken! De initiatieven zijn echter vaak onbekend bij de grote groep, missen schaalgrootte of de concretisering loopt tegen praktische of juridische problemen op bij aanbesteding of financiering.

Bedrijven kunnen bij uitstek de stad helpen om de visie van een stad werkelijkheid te laten worden in projecten en die vervolgens op te schalen. De rol van het bedrijfsleven kan verder gaan dan het aanbieden van oplossingen, technologie, diensten of financiering. Ze zouden een belangrijke rol kunnen hebben bij het opstellen van de visie en strategie die nodig is voor een systeemverandering wat kan leiden tot een optimalisatie over de individuele stedelijke systemen heen. Hoewel er al uitstekende voorbeelden zijn van steden die samenwerken met bedrijven op strategisch niveau, is dit eerder uitzondering dan regel. Deze stedelijke uitdagingen vragen om nieuw leiderschap en nieuwe samenwerkingsverbanden. Verbanden over industrieën heen, tussen bedrijven – groot en klein, overheden, wetenschap en onderwijs. Het vraagt om onderzoek, om creatieve ideeën van kleine start-ups te identificeren en te laten opschalen door grote bedrijven en het heeft nieuwe financieringsmodellen nodig. Het vraagt ook om interactie en het creëren van een nieuwe dynamiek met de inwoners van de stad. Het vraagt ook om de durf om gewoon te beginnen.

Nederland als Smart City exportland

Nederland heeft de perfecte schaalgrootte en de innovatiekracht om als een groot “levend laboratorium” te werken aan de stad van de toekomst. Creëer groei in de stad door stedelijke oplossingen te bedenken, te testen, op te schalen en te exporteren. We hebben bewuste en verantwoordelijke inwoners, top universiteiten en instellingen en ons bedrijfsleven lijkt de handschoen van duurzaamheid steeds beter op te pakken. Net zoals we al vanaf de Middeleeuwen succesvol samenwerken in de strijd tegen het water kunnen we met diezelfde instelling Nederland als Smart City neerzetten. Smart City kan net zo’n krachtig label worden voor de BV Nederland als watermanagement maar dan wel met een nog veel groter marktpotentieel. Niet voor niets dat Nederland het thema Smart City zal verbinden aan zowel de Innovatie-estafette begin 2016 als aan het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie. Het is tijd om nu samen die handschoen op te pakken!